Home T́m Ca Dao Diễn Đàn T́m Dân Ca Phổ Nhạc T́m Câu Đố T́m Chợ Quê Góp Ư Toàn Bộ Danh Mục e-Cadao English

Thư Mục

 
Lời Phi Lộ
Lời Giới Thiệu
Cách Sử Dụng
Dẫn Giải
Diêu Dụng
Cảm Nghĩ
 
Ẩm Thực
Chợ Quê
Cội Nguồn
Cổ Tích
Lễ Hội
Lịch Sử
Ngôn Ngữ
Nhân Vật Nữ
Nhạc Cụ Việt Nam
Phong Tục Tập Quán
Quê Ta
Tiền Tệ Việt Nam
Tiểu Luận
Văn Minh Cổ
Vui Ca Dao
 
Trang Nhạc Dân Ca
 
Trang Chủ
 

 
 

 

 

 

 
Tṛ chơi tṛ diễn dân gian vùng Hà Nội

 
Giang Quân

 
Nhà xuất bản Hà Nội - 2001

 1

Lời đầu sách

Tṛ chơi, tṛ diễn dân gian là một bộ phận quan trọng không thể thiếu trong lễ hội truyền thống, một mảng của kho tàng văn hóa dân tộc cần được bảo tồn.

Vùng Hà Nội giữ vai tṛ trung tâm đất nước, với Thăng Long đang vào tuổi ngh́n năm, là nơi hội tụ tinh hoa của mọi miền tổ quốc, của các dân tộc anh em sống trong cộng đồng Việt Nam. Cho nên, trong các hội làng, ngoài phần vui chơi, tŕnh diễn những tṛ đặc thù, riêng biệt, gắn liền với tục thờ thành hoàng của làng, c̣n có những tṛ chung tiếp thụ từ bốn phương.

Cái làm nổi đ́nh đám của hội làng chính là các tṛ chơi, tṛ diễn. Vui chơi, múa hát, thi tài là những sinh hoạt văn hóa đại chúng có sức hút mạnh mẽ đông đảo mọi người cả ở hai phía: tham gia và tham dự, nhập cuộc và hưởng thụ.

Bởi nội dung và h́nh thức phong phú của các tṛ chơi, tṛ diễn dân gian đă khơi gợi hứng thú không

chỉ giải trí, mà c̣n đáp ứng nhu cầu về rèn luyện tinh thần và thể lực của con người.

 Những tṛ chơi, tṛ diễn “trai thi mạnh, gái thi mềm” đă góp phần vào việc hoàn thiện tính cách “chân, thiện, mỹ” và xă hội hóa cá nhân, gắn bó họ mật thiết với nhau trong t́nh đoàn kết, sự kỷ luật và ư chí chiến đấu chung.

Tṛ chơi, tṛ diễn dân gian nào cũng mang dấu ấn sâu sắc của lịch sử, của thời đại và xuất phát từ thực tiễn lao động sản xuất và bảo vệ giang sơn.

Lễ hội chính là miếng đất để con người bộc lộ tài năng và giao lưu t́nh cảm. Sự được thua trong các cuộc thi đấu không đem lại ḷng ghen tị, đố kỵ và hận thù; chỉ có ganh đua lành mạnh, v́ giải thưởng rất nhỏ, mang ư nghĩa tượng trưng hơn là vật chất.

Nói đến tṛ chơi, tṛ diễn dân gian vùng Hà Nội cũng là nói đến nhiều tṛ chơi, tṛ diễn chung của cả nước. Tuy nhiên, t́m hiểu kỹ ta vẫn thấy có những chỗ cải biên, ứng dụng sáng tạo cả trong nội dung và h́nh thức cho phù hợp với chất thanh lịch của người Thăng Long - Hà Nội.

ở tṛ chơi “bắt chạch trong chum” mang ư nghĩa tín ngưỡng phồn thực, người kinh kỳ đă thay v́ động tác bóp ngực, xoa lưng bằng cách bạn nam nắm cổ tay bạn nữ không để cho giằng ra, nhưng lại phải nắm nhẹ nhàng, mềm mại không được làm hằn đỏ cổ tay nhau.

Ném c̣n đâu chỉ là tṛ chơi của các dân tộc miền núi. Thăng Long bảy, tám thế kỷ trước đă có hội tung c̣n. Họ đứng thành ṿng tṛn hoặc hai hàng nam nữ cách nhau một dải nước. Quả c̣n là vật giao duyên giữa đôi lứa có t́nh ư với nhau. Họ t́m cách ném cho nhau và bắt c̣n của nhau. Không cần có cột c̣n với chiếc ṿng âm dương treo trên đỉnh cao.

Đánh phết cũng là tṛ chơi đă ghi vào sử sách từ thời Lư. Vương hầu đánh phết bằng ngựa, c̣n dân gian chạy bộ đưa quả phết vào hố hoặc lùa phết trên đoạn đường dài của làng, từ đ́nh ra cổng rồi lại quay về.

Cũng là thi thổi cơm mà có nhiều kiểu, thổi trên cạn, thổi dưới thuyền, vừa đi vừa thổi... với những điều kiện khe khắt khác nhau.

Hội đua thuyền, bơi chải có nhiều ở các làng ven hai bờ sông Hồng, sông Nhuệ... Cuộc thi mỗi làng một quy cách khác, nhưng nổi lên hơn cả vẫn là hội bơi Đăm.

Nói chung, các tṛ vui chơi đều để thi thố tài năng và rèn luyện tinh thần thượng vơ. Có tṛ chơi chỉ dành cho lễ hội, lại có tṛ chơi chơi lúc nào cũng được. Cũng không thể thiếu các tṛ chơi trẻ em gắn liền với đồng dao vô cùng quen thuộc từ xa xưa, đang mất dần trước các thú chơi tṛ điện tử hiện đại.

Hà Nội là đất quê hương của một số tṛ diễn độc đáo như các miếng tṛ múa cờ, chém tướng, hát ải lao, múa bắt hổ trong hội Gióng; tṛ diễn múa rối nước Đào Thục với anh Bá Khí làm giáo tṛ; diễn hát Cửa Đ́nh của Lỗ Khê sau thành nghệ thuật ca trù...

Múa hát dân gian, hát giao duyên cũng là thể loại của tṛ diễn, vừa phục vụ cho nghi lễ của làng, vừa là món ăn tinh thần cho ngày hội của cộng đồng. Hát trống quân, hát đúm, hát ví... cũng như múa sênh tiền - mơ lộn, múa đánh bồng, múa sư tử, múa rồng... đă thành các tṛ diễn quá quen thuộc với người Thăng Long - Hà Nội, cũng như khắp đất nước.

Nhiều tṛ diễn sau đă định h́nh và trở thành môn nghệ thuật chính thức.

Sưu tầm, khai thác, bảo tồn... để từ đó nghiên cứu cải biên, nâng cao cho phù hợp với ngày nay, hoặc giữ nguyên bản cũ mang tính lịch sử của nó không làm sai lệch đi, các tṛ chơi, tṛ diễn, tṛ thi trên đất Thăng Long - Hà Nội, có nghĩa là giữ ǵn cho đời sau một trong những vốn quư của nền văn hóa Việt Nam truyền thống.

Việc biên soạn này chắc chắn chưa đầy đủ và c̣n nhiều thiếu sót do tính chất đa dạng của các địa phương và sự nhớ lại chưa chính xác của người tường thuật, người sưu tầm, kể cả việc tiếp thu từ các sách biên soạn trước đây.

Rất mong được bạn đọc, các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian chỉ cho những sai sót.

Xin chân thành cảm tạ.

 

Hoàn thành bản thảo trong trại viết của Hội Văn nghệ dân gian Hà Nội chào mừng 990 năm Thăng Long - Hà Nội, tại nhà sáng tác Văn học - nghệ thuật

Đà Lạt, tháng 8 - 2000

                                                  Giang Quân

 

 

I -  Tṛ chơi dân gian

Hất phết

Tương truyền có từ thời Hai Bà Trưng, đây là môn rèn luyện thể lực cho nữ quân.

Quả phết to bằng quả bưởi, bằng gỗ đẽo tṛn,

            có nơi sơn son để thờ ở đ́nh, vào hội mới đưa ra chơi. Gậy đánh phết bằng gộc tre đào cả củ, dài khoảng 1m, gọt nhẵn hết rễ nhưng để nguyên củ tre ph́nh ra dưới gốc.

Số người chơi chia làm hai phe bằng nhau. Sân phết vạch chia đôi, giữa sân vẽ một ṿng tṛn, là nơi đặt quả phết khi vào cuộc.

Cuối hai bên sân đều đào một hố to lọt quả phết.

Lối chơi gần giống môn khúc côn cầu.

Mỗi bên dùng gậy phết hất quả phết về phía sân đối phương sao cho lọt xuống hố là thắng. Như vậy phải vừa dẫn phết, vừa lừa đối thủ, vừa tránh họ phang vào phết, không để họ cướp được quả phết.

ở làng Phù Đổng, sân phết chỉ có một hố, người chơi chia làm hai phe; một phe bảo vệ hố không cho bên kia đưa phết vào hố; một phe t́m cách lừa đối phương đưa phết từ xa bật đến sát hố để đẩy vào.

Hễ thắng là hết ván, đổi phiên giữa hai phe đánh tiếp.

Trong lễ hội làng Đông Đồ (nay thuộc xă Nam Hồng - Đông Anh) có hất phết thành lệ từ xa xưa. Trai làng dùng gậy hất phết đưa từ sân đ́nh ra đến Cổng Cầu rồi lại hất đưa phết quay trở về. Người đưa, người dẫn, người chặn hai bên để phết không rơi xuống ruộng.

Hội đền Linh Lang (Voi Phục) xưa cũng có tṛ chơi hất phết.

Triều Lư - Trần, vua, quan cũng tổ chức hất phết trong dịp đầu xuân, mỗi đội 12 người, mặc sắc phục khác nhau, cưỡi ngựa cầm gậy hất phết lăn vào hố bên nào là bên ấy thua. Cạnh hố có để một giá cờ. Cứ mỗi bàn thắng, bên đội thắng được cắm một lá cờ.

Trọng tài dùng trống cái làm hiệu lệnh.

Lúc đầu, phết chỉ dành cho phái nữ. Nam muốn chơi phải mặc giả nữ. Sau ai chơi cũng được.

 

Vật cầu

Tương truyền đây là môn thể thao dân gian do tướng quân Phạm Ngũ Lăo bày ra để rèn luyện thể lực cho quân sĩ, thời nhà Trần chống quân Nguyên - Mông.

Vật cầu c̣n gọi vật cù. Quả cầu (cù) làm bằng

gỗ sơn đen hoặc đỏ, có nơi làm bằng quả bưởi to hoặc gọt bằng gốc chuối.

Sân chơi có vạch ngang ở giữa, hai đầu đào hai hố sâu lọt quả cầu.

Số người chơi không hạn chế. Chia làm hai đội bằng nhau, mỗi bên thắt lưng một màu khác (bên đỏ, bên xanh).

Cầu đặt ở chính giữa vạch. Hai bên dàn quân. Nghe xong lệnh xướng, xô vào cướp cầu bằng tay, tung chuyền cho đồng đội đưa về bên sân đối phương, ném xuống hố là thắng.

Trống thúc ngũ liên cổ vũ.

Có thể dùng mọi cách để tranh cướp cầu về phe ḿnh, c̣n đối phương th́ ra sức bảo vệ đồng đội đă ôm được cầu di chuyển về hố đối lập hoặc tung ra ngoài ṿng vây để người khác dẫn tiếp.

Hội làng Xuân Dục (huyện Sóc Sơn), Thúy Lĩnh (Thanh Tŕ) có tṛ vật cầu.

C̣n ở Hội Chi Nam - thôn Sen Hồ, xă Lệ Chi, (Gia Lâm) có tṛ chơi cũng giống như vật cầu. Người chơi chia hai phe, ḿnh trần; một bên khố đỏ, bao vàng; một bên khố xanh, bao trắng.

Hai bên “đánh quân” bằng vật và đấu gậy cho đến lúc quân địch (khố xanh, bao trắng) bị thua. Ông đám đội từ đ́nh ra chiếc mâm son trên bày quả dừa. Ông trịnh trọng đặt quả dừa lên ngọn cây tre trồng giữa sân. Ngọn tre đă chẻ sẵn làm tư để cặp chặt lấy quả dừa. Nghe trống lệnh, trai bao vàng xô lại rung cây tre cho quả dừa rơi xuống, rồi chèn nhau để cướp lấy quả dừa. Ai cướp được, tôn là “tông” được ngồi ăn cỗ với già làng ở chiếu nhất. C̣n quả dừa đập nát chia cho các trai dự tṛ chơi mỗi người một mảnh con lấy lộc may.

 

Ném c̣n

Thường chơi trong Hội Lồng tồng của đồng bảo Tày, Nùng, Thái, Mèo... vùng Tây Bắc, nhưng do giao lưu văn hóa mà người Khơme ở đồng bằng sông Cửu Long cũng có ném c̣n.

Người Việt vùng Châu thổ sông Hồng thời Lư, vua quan cũng có tục chơi ném c̣n vào lễ hội xuân.

Dân gian chơi ở xă Bồ Đề, Gia Lâm; “ném c̣n ao chạ” ở hội làng Kiêu Kỵ, Gia Lâm.

Bao nhiêu người chơi cũng được, chia làm hai phe nam - nữ đứng hai bên. ở giữa băi rộng trồng một cây trẻ thẳng, cao, có ngọn, gần đỉnh treo một ṿng tṛn uốn bằng nan tre, phất giấy hai mặt, một mặt màu vàng tượng trưng cho mặt trăng, một mặt màu đỏ tượng trưng cho mặt trời. Chiếc ṿng tṛn này được gọi là “phông c̣n”, nó c̣n có ư nghĩa vật linh của người con gái (màng trinh), khi bị quả c̣n ném thủng là biểu lộ mở đầu sự sinh sản bảo tồn ṇi giống. Đường kính “phông c̣n” từ một gang rưỡi đến hai, ba gang tay, tùy cây tre cao thấp. “Quả c̣n” làm bằng vải, kết nhiều mảnh màu lại thành những múi, bọc chặt lấy những hạt thóc giống, hạt bông, hai sản phẩm chính để tự túc của nhà nông. Có nơi nhồi cả ít đất, cát. Cuối múi là túm tua dài kết bằng chỉ ngũ sắc, dài ba gang tay, đủ để cầm vung vẩy tạo đà định hướng, nhằm ném tung quả c̣n vào phông c̣n. Mỗi nhà được làm hai quả c̣n, ai cũng muốn quả c̣n nhà ḿnh rực rỡ nhất, đẹp nhất.

Mở đầu hội chơi, người chủ tŕ gọi là “ông từ” đặt hai quả c̣n to nhất lên mâm, làm lễ cầu mưa thuận gió ḥa, mùa màng bội thu, trai gái đủ đôi, ngay tại băi c̣n. Cúng xong, ông từ tung hai quả c̣n lộc cho mọi người xô nhau cướp. Ai giành được, năm ấy may mắn. Hội c̣n đă mở. Trai gái bắt đầu tung c̣n của ḿnh ném lên phông c̣n. Ngoài ra, c̣n lấy quả c̣n ném giao duyên vào cô gái hoặc chàng trai nào ḿnh đang để ư, như một lời ướm hỏi. Nếu đối tượng đón bắt lấy c̣n; rồi dùng quả c̣n của họ ném trả lại là trả lời đă đồng ư giao đăi làm quen với nhau sau hội tung c̣n.

Khi phông c̣n bị ném thủng, là cầu nguyện đă được viên măn, ông từ lấy quả c̣n vừa lọt qua đích, rạch túi, ban hạt giống cho mọi nhà lấy may. Người ném rách phông c̣n tin tưởng một năm mới tốt lành, hạnh phúc. Cuộc chơi kết thúc bằng lời hẹn ḥ nửa kín, nửa hở của những cặp trai gái đă bắt c̣n của nhau.

Ném c̣n là tṛ chơi mang ư nghĩa phồn thực lâu đời của dân tộc ta.

Ném c̣n vùng đồng bằng sông Hồng có nơi không làm cột phông c̣n, chỉ chia hai phe nam nữ tung c̣n cho nhau. Họ tự chọn thành từng đôi. Quả c̣n tua ngắn, ném một tay và bắt đỡ cũng một tay. Có lúc cả hai cùng ném chéo sang nhau để cùng bắt. C̣n như vật giao duyên. Mang hơi ấm bàn tay âm sang giao ḥa với hơi dương và ngược lại. Ai bắt được nhiều lần là thắng cuộc, người thua phải đưa bạn đi chiêu đăi nhẹ nhàng: một miếng trầu, một thanh kẹo, chiếc bánh nếp... có thể mang đi từ nhà, hoặc món quà lưu niệm: chiếc túi đựng trầu, hộp thuốc lào...

Có nơi lại đứng ṿng tṛn quanh bờ ao, ném c̣n qua ao sang cho nhau. Phải ném đủ mạnh để c̣n không rơi xuống ao, lại đến chỗ bạn chơi có thể bắt được. Có lần nhảy lên bắt c̣n ngă xuống ao ướt hết quần áo. Thế mới vui!

Thời Lư - Trần, các công chúa lại có tục gieo c̣n (hoặc cầu tṛn) để cầu duyên khi các quan tân khoa vào dự yến vua ban.

 

Ném giỏ

Giỏ tre đan mắt cáo, đường kính hai - ba gang tay, buộc vào đầu cây tre cao cỡ 3m, chôn chặt ở sân đ́nh làm cột. Trồng một hoặc hai cột cùng chơi.

Quả ném bằng bưởi.

Người chơi đứng xếp hàng dọc trước cột. Từng người ném tung quả bưởi vào giỏ. Mỗi người được ném ba đến năm lần theo quy định. Rơi xuống đất được nhặt ném tiếp cho đến hết số lượt. Khi quả bưởi lọt vào giỏ là thắng. Không vào giỏ, hết lượt ra cho người đứng sau lên chơi.

Nếu chơi hai cột, lập hai đội số người ngang nhau. Đội nào ném bưởi vào giỏ trước là được cuộc.

Tṛ chơi ném giỏ xưa tổ chức ở hội làng Phù Ninh (nay là xă Ninh Hiệp) huyện Gia Lâm.

 

Đấu gậy bảy

Gọi gậy bảy v́ độ dài của cây gậy trong tṛ chơi bằng tre hoặc bằng gỗ bào tṛn sơn son, đều có độ dài bảy thước ta, tương đương 2,8m.

Cứ hai người đương sức nhau thành một cặp chơi. Một người dùng gậy đánh, một người tay không đỡ. Cả hai mặc áo vơ sĩ, thắt lưng gọn ghẽ, đầu chít khăn buộc múi phía sau.

Vạch vôi một ṿng tṛn đường kính 5 - 6m làm sàn đấu.

Vào cuộc, vơ sĩ cầm gậy bằng hai tay, nhúng 2 đầu gậy vào vôi bột, để nếu đánh trúng đối phương c̣n dấu tích trên áo họ, rồi múa gậy vài lượt giống như xe đài khi đấu vật.

Trống ngũ liên nổi lên. Vơ sĩ cầm gậy lúc đánh dứ, lúc tạt ngang gậy, t́m cách đưa đầu gậy chạm vào ḿnh vơ sĩ đỡ.

Người đỡ có thể túm lấy gậy, đẩy lùi đối phương ra ngoài ṿng. Người đánh t́m cách không để bị túm gậy, lừa đánh trúng hoặc tạt gậy làm đối phương phải nhảy tránh bắn ra ngoài ṿng.

Ai bị gậy đánh trúng người để lại vết vôi hoặc ra ngoài ṿng là thua. Trọng tài gơ một tiếng cắc vào tang trống báo hết hiệp.

Cuộc chơi có thể nhiêuù hiệp do từng nơi quy định. Hiệp sau đổi lại vị trí người chơi.

Đấu gậy có ở nhiều hội làng như Đại Lan (Thanh Tŕ), Lệ Chi (Gia Lâm).

Trung b́nh tiên

Cũng là đấu gậy, nhưng cậy gậy dài hơn và cả hai đấu thủ cùng cầm gậy đánh vào ḿnh nhau.

Cây gậy đầu buộc giẻ nhúng vôi. Người đấu đứng dạng hai chân, hơi khuỵu đầu gối, theo thế trung b́nh tấn của môn vơ.

Họ lừa nhau, t́m cách đưa đầu gậy đánh vào chỗ hiểm hoặc để lại trên ḿnh đối phương nhiều dấu vôi trên áo vơ sĩ là thắng.

 

Đánh roi múa mộc

Roi bằng tre vót nhẵn, đầu vuốt nhỏ để có độ dẻo lúc ra roi, đầu roi bịt vải đỏ để dễ nhận thấy.

Mộc đan bằng tre, sơn đỏ có thể h́nh tṛn hoặc h́nh chữ nhật góc vạt tṛn.

Hai đấu thủ tay cầm roi, tay cầm mộc vừa đánh, vừa đỡ.

Phải đánh vào vai và vào sườn mới được tính điểm. Không được đánh vào đầu, vào mặt nhau. Con gái làng Mễ Tŕ (Từ Liêm) có tiếng giỏi vơ. Ca dao Hà Nội cổ c̣n có câu:

"Ai về Kẻ Mễ mà coi

Con gái cũng giỏi múa roi, đánh quyền"

Trong hội làng Đông Dư (Gia Lâm) có tṛ đấu vơ, đánh roi múa khiên (mộc) cũng là một mục của cuộc đấu.

 

Thi nâng

Nâng cây phan ở hội làng Ninh Giàng (nay thuộc xă Ninh Hiệp, Gia Lâm).

Cây phan được bó bằng 50 đến 100 cây tre đực nguyên cây, trong đó có một cây cao nhất để buộc cờ hiệu.

Các giáp cử một số thanh niên bằng nhau, đều là trai chưa vợ khỏe mạnh, mỗi người trang bị một gậy tre đực dài 1m.

Khi hiệu lệnh nổi lên, tất cả dùng gậy tre nâng cây phan đặt lên phản đá rồi cùng tác động xoay cây phan quay nhiều ṿng, quay càng nhanh, cờ hiệu bay phất phới là năm ấy làm ăn tốt, dân làng thịnh vượng, các trai dự chơi đều được thưởng.

Nếu cây phan không quay tít, cứ xoay ́ ạch, cờ hiệu không bay là điềm năm ấy làm ăn khó khăn, đội chơi bị phạt không có thưởng.

Nâng đá để tuyển trai đô ở hội làng Thủ Lệ

(Voi Phục).

Người thi phải xuống tấn, dùng hai tay bốc ḥn đá to nặng 50 - 60kg lên khỏi mặt đất.

 

Thi chạy

Một trong những tṛ chơi rèn thể lực ở hội ba làng Thạch Cầu, Cự Linh, Ngô thôn nay đều thuộc xă Thạch Bàn (Gia Lâm) theo tục lệ có ba tṛ là:

Làng Cầu đuổi lợn

Làng Cự kéo co

Làng Ng̣ chạy ngựa.

“Chạy ngựa” của làng Ng̣ (Ngô thôn) chính là cuộc thi chạy.

Tṛ thi chạy tổ chức vào hai buổi sáng trong hội làng mùa xuân đầu tháng hai. Thời gian kéo dài suốt hai giờ ta, từ giờ Tỵ đến hết giờ Ngọ (theo giờ tây là từ 9 đến 13 giờ).

Đường chạy do làng quy định, phải từ làng Ng̣ qua làng Cự, làng Cầu cho đến sát cánh đồng làng Vo (xă Hội Xá) mới quay trở lại, chạy về đích là sân đ́nh làng.

Phải chọn những quăng đường mấp mô, khúc khuỷu, nhiều khúc ngoặt, có khi lội qua ao, qua hào, vượt rào để thử thách ư chí người dự thi chạy. Đường chạy có người giám sát để không được chạy tắt, tránh qua chỗ khó khăn.

Ai về đích trước sân đ́nh đầu tiên được giải của làng,  năm ấy có nhiều may mắn.

 

Đánh quân - chạy cờ

Nhiều nơi có tục này như một tṛ chơi trong hội làng, mỗi nơi có những chi tiết khác nhau ở h́nh thức hoặc tính chất, nhưng tựu trung đều là một cách luyện quân, đánh trận giả.

ở làng Triều Khúc gọi là “chạy cờ”. Tráng binh chia làm hai đội, mỗi đội 20 người, trang phục binh sĩ thời trước, thắt lưng khác màu. Người cầm cờ hiệu, người cầm đao, gậy, vũ khí khác. Nghe hiệu lệnh trống, từ sân đ́nh, họ tỏa ra hai ngả theo đường ṿng cung và gặp nhau giao chiến, đánh trận giả ở giữa cánh đồng cho tới khi có trống chiêng thu quân, lại quay về đ́nh.

Hội làng Vĩnh Ninh (nay thuộc xă Vĩnh Quỳnh, Thanh Tŕ), làng Chi Nam (xă Lệ Chi, Gia Lâm) đều có tṛ giao chiến hai bên “địch, ta” đánh lẫn nhau bằng tay chân, vơ vật, có lúc cả bằng gậy gộc, ném đất vào nhau. Xong trận, lại vui vẻ chung mâm hưởng lộc thánh. ở làng Đại Lan (Thanh Tŕ) chỉ đấu gậy. Vùng Kẻ (Từ Liêm) có hội tập trận đánh quân của bốn làng Đống Ba (xă Thượng Cát), Hạ Tŕ (xă Liên Mạc), làng Tây Đam (xă Tây Tựu) và làng Thượng Cát. Tṛ luyện quân rất náo động có chiêng, trống, mơ, tù và truyền hiệu lệnh và đốc quân. Ngạn ngữ vùng này c̣n có câu: "Chiêng thôn Đống, trống Hạ Tŕ, mơ Tây Đam, tù và Thượng Cát".

 

Đấu vật

Hà Nội là một vùng đất vơ, có nhiều đô vật, ḷ vật nổi tiếng từ xa xưa. Thời Hai Bà Trưng có đô Chinh làng Mai Động, sau thành tướng giỏi luyện quân theo Hai Bà đánh giặc. Ông được coi như thủy tổ của môn vơ này. Đô Tu người Thanh Liệt sau làm tướng cho vua Lư Nam Đế xuất thân từ ḷ vật Quỳnh Đô (Thanh Tŕ). Huyện Đông Anh cũng có nhiều đất vật nổi tiếng như Cổ Loa, Dục Tú, Nam Hồng... huyện Từ Liêm có ḷ Mễ Tŕ, Gia Lâm có Văn Đức, Đông Dư. Hội đấu vật lớn nhất trong các hội làng là ở Mai Động vào ngày 4 đến mùng 6 Tết. Thanh Tŕ c̣n ḷ Yên Sở cũng khá nổi danh.

Sới vật thường ở trước sân đ́nh. Hai bên trải chiếu hoa để các đô vật lễ thần trước khi đấu. Quanh sân cắm cờ ngũ hành. Hai trống cái cho già làng cầm trịch, đánh ba tiếng một, điều khiển trận đấu. Lại cử ba người tuần, một người đánh trống bưng thúc lúc đang vật, cổ vũ đua tài, hai người cầm cờ đuôi nheo nhỏ phất hiệu vật. Các đô vật đều cởi trần, đóng khố.

Vật có nhiều giải. Giải thờ hoặc giải hàng là để mở đầu cuộc đấu, khảo sức nhau, thăm ḍ, biểu diễn để phô trương thanh thế là chính. Keo vật lấy vui, lấy đẹp, vờn nhau, không gay go, quyết liệt như khi đấu giải chính.

Lệ vật, muốn thắng phải nhấc bổng đối phương lên khỏi mặt đất, gọi là “bốc”, hoặc vật ngă ngửa "lấm lưng, trắng bụng". Nếu chỉ mới ngă sấp th́ chưa thua. Bên gặp t́nh thế này thường nằm ḅ áp đất, lừa địch thủ từng miếng không để họ bốc lên, chân rời đất hoặc lật ngửa ra.

Đấu giải thường từ giải ba lên dần đến giải nhất. Mỗi giải đều có người đứng ra giữ. Người giữ phải thắng hơn người phá giải một keo theo quy ước chung là: giải ba trong bốn, ngoài ba; giải nh́ trong năm ngoài bốn; giải nhất trong sáu ngoài năm. Người giữ giải phải thắng sáu keo mới đoạt giải nhất, c̣n người phá giải chỉ cần thắng liền năm keo là được.

Vào sới vật, hai đô bao giờ cũng mở đầu bằng “xe đài”, múa tay, di chuyển chân uyển chuyển rồi mới lựa thời cơ ra miếng hạ đối thủ. Có nhiều miếng nghề như: ngáng, đệm, cuốn chỉ, ra ràng, bắt ḅ, nhoài, xốc, bốc, đội...

Nhưng trong cuộc đấu cấm đánh hiểm như móc hàm, móc nách, móc xương quai sanh hoặc nắm tóc nhau.

Đấu vật luôn tạo ra không khí hào hứng, sôi nổi, tiếng cổ vũ reo ḥ âm vang cùng tiếng trống thúc gịn giă. Các đô vật mồ hôi nhễ nhại, nổi cuồn cuộn những bắp thịt săn chắc. Đấu vật vừa đọ sức, vừa đọ trí, không thể chỉ ỷ lại vào thế mạnh, có khi bị đối thủ nhẹ cân hơn lừa miếng đánh phơi trắng bụng.

 

Kéo co

Tṛ chơi luyện sức và thể hiện ư chí hiệp đồng tập thể. Dễ chơi, thường được tổ chức trong các hội làng với nhiều h́nh thức.

Tiêu biểu hơn cả trong vùng Hà Nội là hội kéo co làng Cự (tức Cự Linh, nay là thôn Ngọc Tŕ, xă Thạch Bàn, huyện Gia Lâm).

Dây kéo có thể dùng dây song, dây chăo to bằng tre hoặc đay, thậm chí dùng cả cây tre để kéo. Cũng có lúc không có dụng cụ th́ hai người đầu dây nắm chặt cổ tay nhau để cả dây ôm lưng nhau cùng kéo.

Người chơi chia làm hai phe đều nhau, đối mặt theo một hàng dọc, theo lệnh hiệu cờ cùng kéo về bên ḿnh.

Chính giữa dây kéo được buộc đánh dấu bằng túm vải đỏ, đặt trên vạch vôi phân ranh giới giữa hai phe. Nếu bên nào lôi được túm vải đỏ dịch sang địa phận của ḿnh là thắng. Lúc đă chuyển nhích được một ly là có cơ dồn lực lôi tuột dây về phía ḿnh làm đối phương mất đà ngă chồng lên nhau. Phe nào có người tuột tay ngă ngửa cũng bị thua.

Mỗi hiệp khoảng 10 - 15 phút, không phân thắng bại, trọng tài phất cờ cho nghỉ lấy lại sức rồi đấu tiếp.

Cuộc thi kéo co ở làng Cự do 48 tráng đinh có phẩm hạnh được các giáp cử ra làm giai kéo, chia thành hai phe gọi là “Man đường” và “Man chợ” đấu với nhau. Giai kéo đều cởi trần đóng khố điều. Dây kéo là một sợi song to bằng cổ tay, nhẵn nhụi dài khoảng bốn chục sải tay. Dây luồn qua lỗ một cây cột trụ to, chôn rất chắc xuống sân đ́nh. Trước khi đấu dây song được nêm chặt ở lỗ cột. Sau khi làm lễ thánh, hai phe dàn đội h́nh. Các giai kéo ngồi một chân co, một chân duỗi, xen kẽ người quay mặt bên này, người quay mặt bên kia dây, một tay nắm dây duỗi thẳng cánh, một tay nắm dây co trước ngực lại c̣n cặp dây vào dưới nách. Mỗi phe có một tổng cờ, mặc áo dài đỏ, khăn đỏ, quần trắng, cầm cờ lệnh màu đỏ. Già làng cầm trịch phát lệnh bằng trống khẩu. Nêm được tháo. Tổng cờ phất hiệu cờ, miệng hô “í a, kéo!” rồi chạy lên, chạy xuống đốc thúc giai kéo của phe ḿnh.

Các cô, các bà người thân của bên nào th́ dùng quạt quạt, lấy khăn lau mồ hôi, cắt cam chanh đưa vào miệng cho người phe ḿnh. Có người c̣n lấy dầm chèo khoét đất ở dưới chân cho giai kéo có chỗ t́ đạp.

Người kéo đầu dây phải vừa mạnh, vừa khôn ngoan, biết gh́m dây, lúc cương, lúc nhu để đối phó với từng phút cao điểm dồn lực của bên kia.

 

Đua thuyền - bơi chải

Sống ở vùng sông nước, đua thuyền đă trở thành truyền thống trong lễ hội từ lâu đời ở nước ta. Sử cũ từng ghi vua Lê Đại Hành là người đầu tiên tổ chức đua thuyền để rèn luyện thủy quân, đồng thời gắn liền với tín ngưỡng cầu nước cho mùa màng tốt tươi.

Thời Lư đă cho xây dựng cung điện ở bờ sông Hồng như Hàm Quang (1011), Linh Quang (1058) để vua, quan ngồi xem hội đua thuyền. Các triều đại về sau vẫn giữ nếp, dần dần đưa vào hội làng, trở thành sinh hoạt văn hóa cổ truyền của cư dân hai bên bờ sông Hồng, sông Đuống, sông Nhuệ... và ở cả các làng bên hồ Tây.

Đua thuyền c̣n gọi là bơi chải - chải cũng là tên gọi các thuyền đua.

Hà Nội có hàng chục làng có tục bơi chải như Yên Duyên, Vĩnh Tuy (Thanh Tŕ), Bồ Đề, Thổ Khối (Gia Lâm), Vĩnh Thanh, Vơng La, Tầm Xá (Đông Anh), Yên Phụ, Nghi Tàm (Tây Hồ), Thượng Cát, Thụy Phương, Tây Tựu, Phú Diễn (Từ Liêm). Nổi bật hơn cả về quy mô hoành tráng là hội bơi chải làng Đăm (Tây Tựu).

Đua thuyền - bơi chải ở mỗi làng có quy cách và thể lệ khác nhau. Kích thước thuyền có dài, có ngắn, nên số tay bơi (người chèo) cũng nhiều ít thay đổi.

Thông thường thuyền thoi đóng bằng gỗ, đầu chạm h́nh rồng, h́nh hạc, đuôi tôm. Làng chài Vơng La lại đua thuyền độc mộc, làm bằng cây gỗ khoét rỗng ḷng. Nghi Tàm đua thuyền nan. Tùy thuyền to nhỏ mà số tay bơi được quy định: Tây Tựu 24 người, Thụy Phương 8, Bồ Đề 12, Thượng Cát 16, Yên Duyên 18, Nghi Tàm thuyền nan chỉ có 2 đến 4 tay bơi. Trên mỗi thuyền to lại c̣n có người lái, người tát nước, ông bay, ông lệnh, ông mơ, ông cờ... để phối hợp phục vụ và chỉ huy thuyền đua.

Số đội bơi tương ứng với số thuyền, thường mỗi giáp cử ra một đội. Có hội chỉ bơi một lần, một ngày, lại có hội hai, ba ngày.

Hội bơi chải Yên Duyên ngày đầu bơi thờ, ngày thứ hai bơi ḅ - c̣n gọi bơi dạo, đến ngày thứ ba mới là bơi giải. Mỗi ngày bơi ba lèo, mỗi lèo ba ṿng trên đoạn sông dài khoảng 1 cây số. Hết một lèo lại phát giải. Già làng cầm trịch ngồi trên cḥi trống, kết hoa lá, tám mái dựng trên bờ đê áp sông.

Bơi chải của làng chài Vơng La bằng thuyền độc mộc với 6 tay bơi và một lái.

Hội làng Bồ Đề có 8 chải, đua từ đền Ghềnh đến thôn Lâm Du, cờ ngũ sắc cắm dọc bờ sông Hồng. Các tay bơi vừa chèo vừa ḥ cho ăn nhịp lúc th́ “ớ khoan khoan cho đều, ớ khoan!” lúc th́ ông lệnh hô: “Thẳng cánh ra!”, tất cả ḥ “dô huầy!”, - “Thấp vai xuống!” - “Dô huầy!”, “Ngẩng cổ lên! - Dô huầy!”. Họ c̣n gh́m cản thuyền nhau. Chải nào bị đắm, họ ḥ nhau lật lại thuyền, tát nước, bơi tiếp.

Làng Vĩnh Tuy xây một nghè bơi ở ngoài đê, có ng̣i nước lượn quanh; năm nước đầy thuyền đua từ nghè ra sông ṿng lại nghè khoảng 4 cây số; năm nước cạn, đua thuyền vượt sang sông Hồng rồi quay về nghè bơi làm đích. Trước khi bơi c̣n làm lễ tế vua Hà và thủy quan tại nghè.

Nghi Tàm, Yên Phụ đua thuyền ở Hồ Tây. Nghi Tàm với 4 thuyền nan của hai giáp Thượng, Hạ. Mỗi thuyền hai trai đô đóng khố đỏ, bơi ba ṿng hồ, cuối đường đua cắm ba lá cờ màu tương ứng với giải nhất, nh́, ba, thuyền nào cướp được cờ ǵ quay vào bờ nhận giải ấy. Yên Phụ thuyền 12 tay bơi, đường đua từ sau đ́nh ra chùa Trấn Quốc. Cũng có năm lại bơi sang chỗ mỏ Phượng (nay ở trong khu trường Chu Văn An).

Bơi chải Thượng Cát có 6 đội bơi, 3 đội nam và 3 đội nữ, mỗi đội 16 người. Đua theo giới, lần lượt cứ một đội nam lại đến một đội nữ, bơi ṿng trong đầm ba lượt.

Làng Vĩnh Thanh - c̣n có tên nôm là làng Ruộng - đua ở hồ làng. 4 giáp, 4 thuyền: hai chạm đầu rồng, hai thuyền đầu hạc. 12 tay bơi là nữ cả, nhưng lại có 5 ông gơ mơ, phất cờ, hô lệnh, lái, tát nước... cho các cô. Gái bơi đều chưa chồng, áo cánh màu chàm, quần đen buộc túm, chít khăn mỏ quạ, yếm đào, thắt lưng hoa hiên.

Làng Đăm (Tây Tựu) có hội bơi chải từ thế kỷ XV. Nhà thủy đ́nh xây gạch lợp ngói soi bóng xuống khúc sông Nhuệ làm đường bơi. Ban chấm thi ngồi quan sát tại đây.

Trai bơi ngồi hai bên mạn chải, tay cầm chèo. Người chấp lệnh và chèo lái mặc áo thụng xanh, quấn khăn và thắt lưng bằng lụa màu. Sáu thuyền đua dàn hàng chữ nhất trước điểm xuất phát. Lệnh pháo vừa nổ, các mái chèo đồng loạt bổ xuống nước đưa chải vun vút trên sông theo tiếng hô, nhịp phách gơ của ông lệnh. Trên sông, cắm những cờ tiêu đuôi nheo màu đỏ để các thuyền tới đó ṿng lại.

Từ xưa đă có câu ca "Làng Đăm có hội bơi thuyền    

                             Có ḷ đánh vật có miền trồng rau"

Bơi Đăm là hội đua thuyền sôi nổi, hào hứng thu hút hàng vạn du khách về xem vào ngày lễ hội hằng năm - mồng 10 tháng Ba âm.

Ngoài tṛ đua chải, trong hội Chèm c̣n có tục rước nước bằng thuyền, đoàn thuyền từ đ́nh bơi ngược lên Liên Mạc, lúc quay xoay tṛn trên sông ba ṿng, miêu tả lại cuộc giao tranh thời xưa với thủy quái.

ở hội Thượng Cát, diễn tích hai nữ tướng Đinh Bạch Nương và Đinh Tĩnh Nương mặc áo gấm vàng, đi hài, cắp gươm, đứng uy nghi trên thuyền với các tay chèo đều là nữ, sắc phục lộng lẫy như thời dấy quân theo Hai Bà Trưng chống giặc Hán.

 

Đi cầu tre

Một cây tre bương to, dài 5m, phạt hết cành, đánh sạch mấu, chôn gốc sâu vào bờ, lèn chặt, để thân cây tre nhô ra ao, nằm trên mặt nước một hai gang tay. Gần đầu ngọn tre cắm một cây cọc, trên buộc một quả pháo.

Người dự thi nam nữ đều được, ăn mặc gọn gàng, thắt lưng buông múi, tay cầm một nén hương cháy.

Nghe trống hiệu, người dự thi từ bờ bước xuống cầu tre đi dần ra phía ngọn ở giữa ao. Cây tre tṛn, bập bềnh, càng đi ra xa càng bị ch́m xuống dưới mặt nước, thân tre tṛn, trơn nước dễ ngă. Có ngă cũng phải cố giơ cao nén hương để không bị tắt mới có thể lội vào bờ đi lại.

Ra đến múp đầu cây tre, người đă ngập nước đến đầu gối, phải dang tay giữ thăng bằng, một tay níu lấy chiếc cọc, một tay châm ng̣i pháo. Có khi đi được đến đích không sao, khi châm pháo nổ, lại giật ḿnh ngă ṭm xuống nước. Tuy bị ướt hết, nhưng vẫn đoạt giải, có điều nếu ai châm pháo xong, người vẫn khô được giải cao hơn.

Đó là tṛ “đi cầu tre đốt pháo” ở hội làng Bồ Đề (Gia Lâm).

C̣n ở vùng Bưởi, nhiều làng giấy cũng có tṛ đi cầu tre gọi là “Đi cầu mai”.

Cách làm cầu có khác. Đóng ba cọc tre ở giữa ao đầy nước, một cọc ở bên bờ. Cột một cây tre bương to nối hai điểm cọc. Ngọn tre cột chặt vào ba cọc giữa ao. Gốc tre trong bờ buộc lỏng lẻo để cây tre có thể xoay đảo được. Đầu ba chiếc cọc giữa ao có treo các gói giải thưởng phong kín.

Cây tre đặt cách mặt nước khoảng 1m để khi người thi ra đến giữa, cây tre vơng xuống cũng không chặm mặt nước.

Chân người dự thi đi đất, tre tươi dính bùn, trơn, lại lúc lắc một đầu rất khó đi. Mất thăng bằng là ngă ṭm xuống ao, ướt như chuột lột. Người xem reo ḥ cổ vũ rất vui. Người ngă được lội vào bờ đi lại. Ngă nhiều quá, nản th́ thôi.

Khi có ba người ra đến đầu ngọn tre giật được ba gói giải th́ măn cuộc.

 

Đuổi lợn

Làng Cầu (xă Thạch Bàn, Gia Lâm) có tục mổ lợn tế thần và chia cho dân làng khi vào đám. Hàng giáp phân công mỗi xóm nuôi một lợn cúng thần. Chúng được nuôi vỗ béo, lại là lợn đực giống chạy rất nhanh, khỏe. Đến ngày làm lễ, lợn được tắm rửa sạch sẽ, rồi đem bốn con thả vào sân đ́nh có rào tre xung quanh.

Trai làng dự tṛ chơi đuổi lợn, luân phiên nhau từng người một, sau khi làm lễ thần, mở rào vào trong sân đuổi bắt lợn trong tiếng trống cái thúc ngũ liên và người xem reo ḥ quanh rào. Lợn nghe trống và tiếng reo hoảng sợ chạy nháo nhào trong sân rộng, đuổi theo nó đă khó lại phải làm sao tóm được thật nhanh hai chân sau để vật ngửa lợn ra mà trói lại. Cho nên phải có mưu mẹo, lừa miếng, cho đỡ tốn sức.

Ai đuổi măi không bắt được lợn, mệt đứt hơi đành phải nhường phiên cho người khác.

Cuộc thi cứ thế kéo dài cho đến lúc có bốn trai làng bắt được đủ bốn con lợn mới thôi. Cho nên, đă có năm, đến tận đêm mới bắt hết lợn.

Bốn trai làng bắt được lợn vừa đoạt giải thưởng, vừa được vinh dự ngồi ăn cỗ làng ở chiếu nhất.

 

Bắt chạch trong chum

Tṛ chơi này thường diễn ra ở các hội làng Kinh Bắc, Phú Thọ, Vĩnh Yên... ở Hà Nội có làng Hồ Khẩu, vùng Bưởi.

Đặt một hàng chum trước sân đ́nh, đủ cho số cặp đăng kư dự chơi. Mỗi cặp là một đôi nam nữ chưa chồng, chưa vợ. Gái áo cánh trắng hoặc hoa đào, khăn hồng, yếm đỏ, áo tứ thân, bao xanh, cài dây sà tích bằng bạc. Trai áo cánh lụa, quần ống sớ, thắt lưng màu bỏ đọt cạnh sườn.

Trống phát lệnh ba hồi. Từng cặp làm lễ thần hoàng trước ban án, lễ xong; trai đưa cánh tay trái ôm ngang lưng, bàn tay x̣e bóp nhẹ vào ngực bạn gái, c̣n cô gái đưa cánh tay phải ôm ngang lưng trai. Họ vừa đi về phía chum chạch vừa hát những câu ca giao duyên.

Đến cạnh chum, họ vẫn đứng trong tư thế ôm nhau, một tay xoa lưng, sờ ngực nhau, c̣n một tay cùng cho vào chum khoắng t́m bắt chạch. Hai mặt phải đối diện, bốn mắt nh́n nhau.

Các bô lăo cầm trịch bắt bẻ từng động tác. Tất cả đều phải cùng làm: bắt trạch, xoa ngực, nh́n nhau, mải việc này, lơ đăng việc kia là đều bị lỗi. Cùng với tiếng reo ḥ, trêu ghẹo của dân làng, tiếng chiêng trống lúc dồn dập cổ vũ, lúc gơ từng tiếng báo phạt. Cặp nào làm đầy đủ các động tác quy định ít phạm lỗi, bắt được chạch trước là đoạt giải.

ở làng Hồ Khẩu, cũng bắt trạch như thế, chỉ khác là thay động tác sờ ngực, xoa lưng bằng chàng trai đưa tay trái cầm lấy cổ tay phải của cô gái. Trong lúc bắt chạch, cô gái t́m cách rút tay ra, chàng trai phải cố nắm giữ lấy, nhưng nhẹ nhàng, không làm đỏ cổ tay cô gái th́ mới đạt yêu cầu.

Cặp nào bắt được chạch trước mà cổ tay cô gái đỏ hằn vết tay nắm cũng không được.

 

Thổi cơm thi

Có nhiều h́nh thức thổi cơm thi khác nhau, nhưng mục tiêu cuối cùng phải đạt được là nồi cơm chín nục, chín đều, không rắn, không nát, không sống, không khê.

Thường lệ mỗi giáp của làng cử ra một đội thi. Mỗi đội 5 hoặc 10 người tùy theo các môn thi nhiều hay ít. Mỗi đội ăn mặc áo quần, dây lưng, yếm cùng màu. ở hội làng Huỳnh Cung (xă Tam Hiệp, Thanh Tŕ) mỗi đội 5 người: 2 trai kéo lửa, 1 trai múc nước và 2 gái thổi cơm. C̣n ở làng Thị Cấm (xă Xuân Phương, Từ Liêm là 10 người: 4 người xay thóc giă gạo, 1 người dần sàng gạo, hai người kéo lửa, 1 người lấy nước, 2 người nấu cơm. Đội có cả nam nữ, tùy công việc mà đặt người. Số người gấp đôi v́ có thêm phần thi xay, giă, dần sàng gạo.

Phần thổi cơm thi chia làm 3 mục:

Mục 1 -  Thi chạy lấy nước. Mỗi giáp 1 người cầm b́nh đồng chạy xa khoảng 500m lấy nước vào b́nh rồi chạy về chỗ nấu cơm. Ai về trước, c̣n đủ nước vo gạo thổi cơm là thắng.

Mục 2 - Thi kéo lửa, hai nam dùng hai thanh dang già, gác bếp lâu ngày, cọ vào nhau cho đến khi bật lửa bén vào bùi nhùi.

Mục 3 - Thổi cơm thi, hai cô gái tiếp lửa, nhóm bếp thổi cơm. Thổi niêu đồng hoặc niêu đất. Chất đốt bằng củi nứa, nùi rơm hoặc bă mía c̣n tươi. Có nơi chia cho mỗi đội mấy cây mía, vừa ăn vừa lấy bă đun bếp như ở Nghĩa Đô.

Nồi cơm nào chín trước, cơm trắng, dẻo thơm là đoạt giải. Bát cơm nhất, nh́ được dâng cúng thành hoàng.

Các hội làng Yên Mỹ (Thanh Tŕ), Đại Mỗ (Từ Liêm) cuộc thi cũng tương tự.

Có nơi bày thêm những khó khăn cho người thổi cơm. Thí dụ: Cô gái thổi cơm phải bế một đứa bé dăm bảy tháng tuổi (con người khác) dỗ sao không khóc, lại phải chăn một con cóc không cho nhảy ra ngoài ṿng vôi.

Có nơi như Tây Mỗ (Từ Liêm) phải vừa đi vừa thổi. Người thi cột phía sau lưng một chiếc cần tre uốn cong sà xuống trước mặt, nồi đất thổi cơm đánh đai quang treo bằng dây kim loại, buộc vào đầu cần tre.

Vừa đi theo nhịp trống không được dừng, vừa đưa bó nứa cháy lửa vào đít nồi để cơm mau chín, chín đều. Gió tạt lửa vào mặt, vào ngực nóng ran, các cô gái đều đỏ hồng đôi má càng thêm xinh.

Đến đích, trống báo kết thúc, kiểm tra nồi cơm nào chín nục là đoạt giải.

Làng Đồng Lầm (nay là phường Phương Liên) có lệ thổi cơm thi trên thuyền ở ao làng. Ao rộng, bốn bề quẩn gió, rất khó chụm lửa, lại lo thuyền lật.

Làng Tây Tựu (Từ Liêm) hội thi thổi cơm trên thuyền chỉ khác nhau vài chi tiết nhỏ.

Làng Hạ Mỗ (huyện Đan Phượng) giáp ranh Hà Nội cũng thổi cơm thi trên thuyền. Mỗi cô dự thi tự chọn cho ḿnh một trai làm chân sào. Nồi cơm cũng treo trên cần thả trước ngực. Ban giám khảo phát cho mỗi cô nồi, đuốc, đũa cả, diêm, gạo như nhau. Nước do các cô liệu cho. Thuyền nan dàn ngang dưới ao. Nghe 3 hồi trống lệnh, các đấu thủ mới ào xuống thuyền. Các tay sào chống cho thuyền đi theo đường đă cắm tiêu, đi chậm bị trống chỉ huy thúc. Vào khúc lượn phải vượt nhanh để tránh bị chèn. Thuyền hai người bập bênh, đu đưa rất khó đưa lửa tập trung đáy nồi. Ṿng nào cũng có người ngă xuống nước, có khi lật thuyền. Phải cố giữ cho đuốc không tắt, nồi không đổ, để c̣n cứu thuyền, tát nước, nhảy lên tiếp tục cuộc thi.

Ai thổi chín cơm, đưa thuyền về nơi xuất phát, cắm thuyền hàng ngang, đợi Ban giám khảo đi nếm cơm từng thuyền, xếp giải nhất, nh́, ba, rồi mới được lên bờ dự lễ trao giải.

 

Thả chim câu

Thi thả chim câu là thú chơi tao nhă, lành mạnh, tương truyền có từ thời các vua Lư, thịnh hành nhất là vùng đất Kinh Bắc xưa. Các làng Dục Tú, Cổ Loa (Đông Anh) Chèm (Từ Liêm) thường mở hội thả chim câu trong lễ hội. Những năm sau ḥa b́nh, thành phố có lệ hội thả chim câu ở đền Ngọc Sơn trên Hồ Gươm vào dịp kỷ niệm ngày sinh Bác Hồ.

Đàn chim dự thi phải đủ 10 con, giống nội thuần chủng, phần lớn là chim nâu và chim đen, v́ chim bồ câu trắng yếu hơn. Mỗi đàn nhốt trong một lồng tre, đáy lồng rời, buộc lại vào lồng bằng dây lèo. Khi thả chim, đặt lồng lên bàn, chủ đàn tay cởi dây lèo, tay quạt quạt giấy cho đàn chim khởi động, vón cục lại, đến độ chín, mở cả lồng ra lấy quạt gạt cho cả đàn bay lên trong tiếng trống đổ hồi. Nơi thả chim phải là băi rộng, thoáng, thường là trước cửa đ́nh làng. Ban chấm thi chia làm hai trịch: “trịch ngoại” ở ngay nơi thả chim, thường do một lăo nông quắc thước, quần áo lễ hội, chít khăn nhiễu, thắt đai lưng đen, cầm dùi trống cái, ra hiệu lệnh cho từng người dự thi vào lần lượt thả chim; “trịch nội” tập trung ở sân rộng một ngôi nhà gần đó, có một thau to đựng đầy nước soi rơ bóng từng đàn chim bay trên bầu trời.

Khi đàn chim dự thi theo con đầu đàn lượn một ṿng quanh điểm thả rồi thu đội h́nh xoắn ốc bay lên th́ “trịch nội” đánh ba tiếng trống khẩu, báo hiệu đă nhận đàn vào ṿng chung khảo.

Đàn chim phải bay qua ba tầng hạ, trung, thượng mà không được phạm lỗi. Càng lên cao cả đàn càng bó chụm lại, ṿng lượn nhỏ dần, bốc nhanh, dóng thẳng giữa trịch, trước c̣n to sau nhỏ dần, đến tầng thượng cả đàn chỉ bằng miệng chén, không trông thấy cánh vỗ là được, gọi là “thượng ly trung chính”. Những lỗi thường mắc là bay hơi chếch gọi là “tiểu biên”, bay kéo dài là “đại tràng”, bay con nhanh, con chậm là “tiểu tùy” hoặc “đại tùy”, không bó đàn là “đại sớ”, một con vọt lên trước đàn là “tiên nhàn nhất chích” đều bị phạt điểm, phạm quy. Lại không được vỡ hội hoặc nhập đàn. Chim bồ câu là “nghĩa điểu”, sống theo đàn, có tính đồng đội cao và khả năng định hướng tốt. Qua rèn luyện, cần nhất là vỗ con chim đầu đàn, thả từ gần nhà đến xa dần, đến khi thả cách xa vài chục cây số chim vẫn về nhà là đưa đi thi được. Nuôi chim dự thi rất công phu, vất vả, tốn kém. Phải chọm lựa trong 30 - 40 con mới được một đàn đồng đều. Phần lớn người nuôi chim dự thi đều ở các làng ngoại thành, ven sông Hồng, sông Đuống.

 

Chọi gà

Chọi gà không chỉ chơi trong ngày hội mà có mặt bất thường ở sân băi có hẹn với nhau. Tṛ chơi này có từ lâu và đă từng làm lắm người đam mê, nên thành ngữ có câu: "Đông như đám chọi gà". Cũng v́ vậy, trong “Hịch tướng sĩ” của Hưng Đạo Vương từng khuyên răn, nhắc nhở đừng mê gà chọi mà lăng quên luyện rèn quân sự v́ "cựa gà sắc không đâm thủng áo giáp giặc"...

ở Hà Nội có nhiều vùng nuôi gà chọi nổi tiếng như Yên Phụ, Quảng Bá, Nghi Tàm, An Phú, Nghĩa Đô, Sinh Từ (nay là phố Nguyễn Khuyến)... Tây Tựu có giống gà “Tông c̣i”, nhỏ, nhẹ nhưng nhanh nhẹn gan dạ, đánh thắng cả loại gà lớn hơn, nặng hơn. Các hội làng có chọi gà như Đông Dư, Linh Quang.

Gà chọi phải chọn giống gà ṇi, có chế độ chăm sóc nuôi dưỡng đặc biệt, vỗ hàng năm, rồi mới vần cho gà ghép tập đá, rèn luyện sức dẻo dai. Mỗi con thường có miếng hiểm, đ̣n mé riêng của ḿnh. Đánh, đỡ, tiến, lui đều có tên gọi.

Chọi phải từng đôi tương đương với nhau về chiều cao và cân nặng. Nếu chênh lệch quá, con mạnh hơn phải dùng vải bọc cựa để giảm sức đánh.

Cho gà chọi ở sân đất hoặc trên băi cỏ phẳng, có đất chung quanh rộng cho người xem quây ṿng tṛn. Mỗi trận đấu, nếu đấu giải từ 7 đến 10 “hồ” (hiệp đấu từ 15 đến 20 phút), giữa hai hiệp có “khuya hồ” (là nghỉ từ 3 đến 5 phút). C̣n đấu giao hữu, gọi là “lèo” chỉ cần 5 hồ. Lại có thể giao ước đấu đến “kỳ tẩu, kỳ tử” nghĩa là tới khi một con bỏ chạy hoặc chết ngay tại trận.

Nếu chủ gà thấy gà ḿnh núng thế, muốn gà đỡ bị hại có thể xin dừng cuộc đấu, tức là chấp nhận ḿnh thua.

 

Chọi chim

Thường là chim họa mi, loại hùng điểu, vương điểu, có ư chí chiến đấu cao. Chim nuôi từng cặp trống mái. Cũng phải nuôi dạy, vỗ béo, vỗ nóng tập luyện như nuôi gà chọi.

Trận đấu có bốn lồng nhốt hai cặp chim, đặt đối diện, cửa lồng hai chim trông áp sát nhau, ngăn bằng mảnh gỗ mỏng che cho chim không thấy đối thủ. Phát lệnh đấu, trọng tài rút miếng gỗ ra, mở đầu cuộc chiến. Con nào nhảy xuống cầu trước 3 lần mà đối thủ không xuống là thắng. Con thua bị loại ngay. đưa cặp khác vào đấu tiếp. Chỉ hai con trống chọi nhau, c̣n hai con mái làm nhiệm vụ “xùy” cho bạn t́nh xông lên, cổ vũ cả bằng giọng hót, lại có lúc cầm trịch cho con trống tạm lùi, nghỉ ngơi. Con mái góp phần quyết định vào mỗi trận đấu. Hội làng Đồng Lầm (Kim Liên) thường có chọi chim.

Chọi gà, chọi chim giải thưởng không to, nhưng vinh dự của người chủ nuôi chiến thắng là niềm tự hào rất lớn.

 

Chọi dế

Tháng năm, lúa chiêm chín vàng, châu chấu ra nhiều là đến mùa chơi chọi dế. Thường được đám trai choai choai ưa thích.

Dế chọi chọn loại ḿnh thuôn, cánh hoa, tiếng gáy to, tính hung hăng, gặp nhau là húc đầu chọi, có tên gọi “dế mèn”. Phải lùa sợi lạt giang khua khoắng hoặc đổ nước vào hang cho dế ra là chộp lấy. Nuôi dế trong hộp cho ăn sương đêm, cỏ non, miếng khoai lang, thỉnh thoảng cho nếm chút rượu để gây máu hiếu chiến. Chỉ lấy con dế đực để chọi. Phải cho nó đấu thử để làm quen vài ba trận.

Chiếc mâm cát đặt trên bàn. đưa hai con dế vào sân đấu. Nó nh́n nhau giữ miếng, khe khẽ gáy rồi tiến lại gần nhau. Bất ngờ chống càng, ghé miệng cắn, gh́ chặt nhau, lừa miếng tung càng đá hậu. Lúc đă mệt, lùi ra nhưng vẫn gáy khiêu khích. Con nào thấy yếu hơn, có vẻ mệt mỏi, chủ dế lấy tóc buộc vào càng nó xoay tít làm nó say. Thả xuống là nó hung hăng xông vào chọi cho đến được thua ngă ngũ mới thôi.

Con dễ đă bị thua một lần được gọi là “dế vỡ” để khỏi lẫn với các con chưa thi đấu lần nào.

 

Thả diều

Chơi diều chủ yếu ở các làng bên sông, có vùng băi rộng, có triền đê cao lộng gió, thả sức nới dây cho diều lên cao không vướng mắc. Diều làm say mê mọi lứa tuổi, thú chơi trang nhă của đồng quê.

Tùy lứa tuổi mà làm các loại diều khác nhau. Có loại lớn bồi bằng vải, hoặc hai lượt giấy bản phất cậy, dài tới vài mét, h́nh cánh cung vút cong như một vầng trăng khuyết. Có thể đặt một hay nhiều sáo. Sáo có bốn loại thể:

- “Sáo cồng” bằng cả ống tre dài hai gang, khoét lỗ sao cho lọt gió, thổi nên tiếng âm vang giống tiếng cồng.

- “Sáo đẩu” có tiếng kêu rền rĩ như than thở.

- “Sáo c̣i” tiếng phát ra the thé.

- “Sáo chim” nghe giống như chim hót.

Khung diều phải làm bằng tre cật vót nhẵn, kết cấu bằng các khung nan ngang dọc, các chạc giằng bằng mây, tạo được thế cân bằng.

Diều phải có dây lèo như một thứ bánh lái điều chỉnh thăng bằng, đỡ cho hai cánh diều không bị gió bẻ gẫy.

Dây thả nối vào dây lèo làm bằng tre cật già không có đốt kiến, sâu mọt, vót đều, nối chắc lại với nhau cho dài dăm trăm sải tay. Cũng có nơi làm dây mây. Lại phải đem luộc cho thêm độ dẻo.

Làm diều là một nghệ thuật, thả diều đ̣i hỏi kỹ thuật cao.

Diều lớn phải năm sáu người nâng cho cân hai cánh, lựa chiều gió đâm thẳng vút lên, người kéo dây chạy đưa đà cho diều cứ thế bốc dần lên, không chao đảo, không sậm sựt. Càng lên cao, nong gió, tiếng sáo mới âm vang, tỏa rộng, ngân đều.

Trẻ em làm diều cánh cung loại nhỏ, loại nhỡ, có sáo con hoặc không.

Đơn giản nữa làm diều cánh phản, khung tre h́nh vuông, có chùm đuôi dài bằng giấy bay lất phất, cũng vui lắm.

Từ thả diều chơi, người ta đi tới thi diều sáo, thả vào lúc hoàng hôn, rồi để diều cứ bay qua đêm, qua vài ngày, nghe tiếng sáo, tính độ cao, nh́n dáng bay đẹp không chao lắc, dây diều không vơng mà định giải.

Lại c̣n thi chọi diều, điều khiển dây cho hai diều đấu đầu nhau, đánh nhanh, đánh mạnh, đánh trúng làm hỏng diều đối phương càng nhanh càng tốt.

Nhưng có lẽ thi diều hay hơn là chọi diều, phá hoại công tŕnh của nhau th́ có được giải cũng chẳng mấy thích thú.

 

Đánh đu

Từ lâu đời, các làng hai bên bờ sông Đuống đều có chơi đánh đu trong ngày hội làng, ngày Tết như Dương Xá, Kim Sơn, Ninh Hiệp, Yên Thường, Đông Dư...

ở huyện Đông Anh có Cổ Loa, Dục Tú, Liên Hà, Nam Hồng... Thanh Tŕ có Thanh Liệt, Tứ Hiệp, Vạn Phúc, Vĩnh Quỳnh... Từ Liêm có Tây Tựu, Dịch Vọng, Mễ Tŕ...

"Khen ai khéo dựng đu này

Để cho trai gái chơi ngày chơi đêm"

Ca dao cổ đă ca ngợi tṛ đánh đu như vậy. Nữ sĩ Hồ Xuân Hương từng miêu tả:

"Trai đu gối hạc, khom khom cật

Gái uốn lưng ong, ngửa ngửa ḷng"...

là nói về thứ đánh đu bay này!

Đánh đu phải từng cặp nam nữ, người dún kẻ dừng, thay nhau đưa dần cho cần đu dần lên bổng, tới lúc ngang cần, hai người như đè lên nhau, áo khăn quấn quít vào nhau, mới chịu ôm cần đu để cho đu hạ dần, tới lúc chậm lại đă có người bắt đu dừng hẳn cho đôi khác lên thay.

Cây đu trồng bằng 6 hoặc 8 cây tre theo thế chân kiềng, chụm đầu vào nhau, câu kết bằng xà đu. Từ xà đu có hai cái gông nối với tay đu hoặc cần đu để tạo khớp cần thiết cho đu chỉ lên tới mức độ nào đó, không cao quá nguy hiểm. Tay đu phải chọn tre đực, bánh tẻ, vừa tầm tay nắm, không có đốt kiến, đảm bảo an toàn cho người lên đu. Trồng cây đu xong, phải được già làng có kinh nghiệm kiểm tra cẩn thận, làm lễ, rồi lên khai đu, nổi trống gọi người xem hội tụ.

Nơi trồng cây đu phải thoáng đăng, rộng, không gần cây cối, có chỗ đứng xa cho nhiều người xem.

Giải thưởng thi đu được gói buộc vào đầu cành tre nhỏ như cần câu dài, đặt ngang tầm với đỉnh cột đu. Khi người dún đu đưa cần ngang với đỉnh cột th́ đưa một tay giật giải. Nếu để giải rơi xuống đất là mất.

Đu là môn thể thao không chỉ đ̣i hỏi sức khỏe dẻo dai, mà c̣n phải có thần kinh vững vàng, không chóng mặt, hoa mắt, nôn mửa lúc đu đă lên cao.

Cây đu đă thành nơi ḥ hẹn của lứa đôi khi vào hội xuân, để được cùng bạn t́nh

"Dún ḿnh như thể dún đu

Càng dún càng dẻo, càng đu càng mềm".

 

Đánh cờ tướng

Thú chơi cờ tướng khá phổ biến trong dân gian, từ b́nh dân đến các giới, quan lại, được coi là cuộc đấu tài, đấu trí, tao nhă, thanh cao. Đến sứ giả phương Bắc sang ta cũng thách đấu cờ thi tài. Có nhiều cách chơi: từng ván cờ, chơi cờ tàn, cờ thế mỗi bên chỉ c̣n vài quân trên bàn cờ, ở gia đ́nh.

Trong lễ hội thường chơi dưới h́nh thức cờ người hoặc cờ bỏi.

Cờ người

Tổ chức ở nhiều hội làng vùng Hà Nội như Kim Lũ, Thanh Liệt, Xuân Phương, Đông Ngạc, Thụy Phương, Vĩnh Quỳnh, Thượng Cát, Minh Khai, Hải Bối, Quảng Bá, Tàm Xá... nhưng lớn nhất, vui nhất là ở hội Chùa Vua (làng Thịnh Yên), nơi thờ thần cờ Đế Thích. Hội Chùa Vua gần như là điểm hội tụ các bậc kỳ thủ đủ các miền.

Cờ người đánh như cờ tướng, chỉ có h́nh thức khác: bàn cờ là cả chiếc sân rộng, quân cờ là người đóng, nam đứng quân đỏ, nữ đứng quân đen. Mỗi bên 16 quân, tên quân viết chữ nho ở ngực áo hoặc lưng áo. Riêng tướng chọn người đẹp người đẹp nết, có lọng che, có ghế ngồi. Người đánh xướng nước đi (theo nguyên tắc mă lệch, tượng điều, xe liền, pháo lệch...) người đóng quân chuyển vị trí theo. Ăn quân nào là bị loại ra khỏi sân. Cho đến khi tướng bị chiếu, hết nước đi là thua. Có nơi quân cờ là người cầm biển đề tên.

 

Cờ Bỏi

Cũng đánh ở sân rộng, kẻ ô làm bàn cờ, chỉ không có người mà quân cờ là các biển sơn son hoặc sơn đen, chạm khắc đẹp, đề tên quân. Tại các giao điểm trên bàn cờ có chôn ống tre để làm lỗ cắm biển khi chuyển quân cờ.

Đánh cờ người hay cờ bỏi đều có ông hiệu cầm cờ phất chỉ nước đi. Trọng tài dùng trống cái để điều khiển, thúc đi nhanh không để nghĩ lâu, gây không khí hào hứng cho người xem.

Đánh cờ phải tính từng nước chặt chẽ, dự đoán được thế đi nước sau và cách đánh đỡ của đối phương th́ mới mong thắng.

Ca dao từng có câu:

          "Quân cờ Đồng Cổ ra đi

Làm nên chiến thắng bất kỳ nơi đâu”.

Đồng Cổ là thần hoàng làng Nguyên Xá (xă Minh Khai, Từ Liêm) nơi giỏi cờ có tiếng. C̣n những cao thủ làng cờ chơi với người thường, thường chấp một vài nước:

"Cờ cao Đế Thích chấp đôi xe"...

là thế.

 

Tổ tôm điếm

Tổ tôm chơi năm người với bộ bài 120 quân, cũng là một thú chơi đấu trí như đánh cờ, rất phổ biến ở đất kinh thành. Trong ngày hội, thay thế bằng tổ tôm điếm cho đông đảo khách xem hội cùng dự.

Trên sân rộng, hoặc băi đất, cất lên năm cái điếm, 4 cái bốn phương và một cái ở giữa gọi là điếm trung. Mỗi điếm có thang để đấu thủ lên xuống tầng sàn, nom như cái cḥi tre lá.

Bài là những miếng gỗ mỏng đề tên quân, có mảnh nắp đậy lại để tránh nḥm ngó, gian lận. Người chạy bài phải rao những con bài do các điếm đánh ra để các điếm khác muốn phỗng hay ăn. Rao bằng cách ví von có vần điệu:

        Vác đèn đi dưới trăng thu

Đầu bài cửu sách, ai ù được chăng?

Trống lệnh điều khiển cuộc đấu cho thêm vui nhộn. ù chi chi nảy, xưa được thưởng bánh pháo, đốt ngay tại chỗ, khói mịt mù, trống và pháo chen nhau, hội tổ tôm điếm càng nào nức.

Một số nơi thay “tổ tôm điếm” bằng “tam cúc điếm”, chơi đơn giản hơn, phổ thông hơn. Chỉ có bốn điếm, cũng phải người rao bài, gọi quân, lấy trống làm hiệu lệnh.

 

Chơi đèn cù

Sách Đại Việt sử lược chép: Rằm tháng Giêng năm Hội Tường đại khách nguyên niên (1110) đời Lư Nhân Tông, lần đầu nhà vua cho tổ chức ở Thăng Long hội đèn Quảng Chiếu. Sự kiện này được tạc vào văn bia chùa Long Đọi năm 1121.

Đèn Quảng Chiếu là thứ đèn cù - c̣n gọi đèn kéo quân - loại thật lớn. Sau được thu nhỏ lại thành tṛ vui chơi trong dân gian vào dịp trung thu.

Khung đèn bẻ bằng tre nối vào các cột nứa tạo thành h́nh vuông, lục lăng hoặc bát giác, dán kín các mặt bằng giấy bản mỏng thật trắng lại dai. Chung quanh trang trí như một ṭa lâu đài, có các họa tiết trổ hoa lá bằng giấy màu, giấy trang kim tô điểm.

Bên trong là một trục có cầu, đeo ba hoặc bốn ṿng nan tre cách nhau 10 phân, có các sợi dây cố định khoảng cách. Ṿng tre được dán các h́nh cắt những đoàn quân, ngựa, xe... hoặc các tích cổ Đinh Tiên Hoàng cờ lau tập trận, Thạch Sanh đánh chằn tinh cứu công chúa, Hai Bà Trưng khởi nghĩa, Lê Lợi trả gươm thần, Lă Vọng câu cá... Các ṿng quân treo trên cần trục được đặt chính giữa đèn, cân đối, các sợi dây khi đèn quay không rối, trục để lên đĩa dầu cho trơn. Thắp bằng đèn bấc hoặc đốt nến, sức nóng tỏa ra đẩy các ṿng quân chạy theo một chiều, in bóng các h́nh cắt to lên trên mặt các ô đèn, di động chung quanh. ở vùng làm giấy Bưởi có tục thi đèn kéo quân. Có chiếc to bằng cái nia phải quạt ḷ than hoa mới chạy nổi quân.

 

Đáo cọc

H́nh thức 1:

Chôn hai chiếc cọc tre to bằng cổ tay, tḥ lên mặt đất khoảng hai - ba gang.

Chọn lấy 12 ḥn đá cuội có dáng bẹt, hai người chơi một lần, mỗi người nhận 6 ḥn cuội.

Vạch đứng ném cách xa cọc năm bảy bước. Từng người ném vào cọc của ḿnh, ai ném lia ḥn đá đúng cọc nhiều hơn, là thắng. Người thua bị loại cho người khác vào thay.

Hết lượt, người nào có số lần ném trúng cọc nhiều là đoạt giải nhất, nh́, ba.

H́nh thức 2:

Một cách chơi khác chỉ trồng một cọc tre cao ngang ngực, người chơi đứng xa khoảng 10m, cứ một tốp chơi hai ba người, mỗi người có một ḥn cái bằng đá bẹt tung vào chân cọc, ai ở sát chân cọc nhất là được vào chung khảo, đấu lần sau với người nhất của các nhóm khác. Cái khó là thả khéo, để cái không va vào cọc văng ra xa.

H́nh thức 3:

Đáo cọc c̣n gọi là đáo chặt ở vùng Cổ Loa lại khác. Cọc được quấn chặt bằng vải hoặc nhồi chặt bông, cắm vào chiếc b́nh gốm loe miệng, để tḥ đầu cọc lên chừng gang tay. Trên đầu cọc vải đặt một đồng tiền đồng hoặc kẽm.

Người chơi dùng thanh tre dài hai gang vót bẹt như chiếc đũa cả chặt vào đầu cọc, làm sao cho đồng tiền rơi vào trong b́nh là được.

Cọc vải khác cọc tre, độ rung mỗi lần chặt một khác. Chặt nhẹ th́ đồng tiền không rơi, chặt mạnh lại văng ra ngoài miệng b́nh.

 

Đáo mẹt - Đáo đĩa

Đặt vài ba chiếc mẹt tre đan, cạp tṛn, đường kính khoảng hai gang, thẳng hàng nhau. Mỗi mẹt giữa để một đĩa gốm to 1 gang. Vạch gốc cho người chơi đứng thả cái vào đĩa, xa hay gần tùy theo tuổi và độ cao của người chơi mà quyết định.

Ḥn cái thả làm bằng tiền xu đồng, mảnh gốm, mảnh chum vại hoặc mảnh ngói ta vỡ, ghè mài có h́nh tṛn bằng miệng chén.

Người chơi đồng loạt theo trống mơ làm lệnh, tung, ném, thả lia ḥn cái làm sao nằm trong đĩa càng nhiều là thắng. Mỗi keo chơi định lệ 5 hay 10 ḥn cái.

Nếu ḥn cái văng ra mẹt là thua. C̣n nếu bắn ra ngoài mẹt th́ phải phạt.

Đáo mẹt, có người gọi đáo đĩa, được tổ chức trong lễ hội Cổ Loa (Đông Anh).

Nặn con giống

Cuộc thi dành cho cả làng, mỗi nhà là một đơn vị thi do người cao tuổi nhất đứng đầu, bàn định xem tạo h́nh con giống ǵ, cây cảnh hay loài vật. Vùng Bưởi có tṛ chơi nặn con giống bằng sáp.

Sáp ong nấu chảy nhuộm với các màu thiên nhiên như lá diễn, lá sấu, nghệ, hoa hiên...

Đổ sáp màu ra khuôn để nguội. Lúc nặn hơ sáp lên than hoa lấy vừa độ dẻo.

Tác phẩm là trí tuệ và tài hoa của tập thể gia đ́nh. Phải giữ bí mật con giống dự thi cho đến khi đưa ra bày chấm giải.

Sân đ́nh được kê các dăy bàn dài. Nghe trống dóng lên, các nhà đưa sản vật ra thi. Nào chậu quất trĩu quả vàng ươm, nào cây mai cổ thụ gốc sù ś hoa nở trắng muốt, nào sư tử vờn cầu, đại bàng độc lập, công múa x̣e đuôi đủ màu sắc, lợn đàn, ... gà mẹ gà con... Lại có cả Tề thiên đại thánh, Thạch Sanh... Nặn con giống là cuộc thi mỹ thuật quần chúng.

 

Hát ống

Cũng là hát giao duyên nhưng không tŕnh diễn hát trước công chúng mà hát cho nhau nghe thông qua hai chiếc ống tre bịt mặt bằng bong bóng lợn, nối với nhau bằng sợi chỉ tơ để truyền âm sang cho người nghe ngồi ở gian đ́nh bên cạnh. Nam nữ chia làm hai phe.

Bên hát, bên nghe rồi đối đáp lại nhau. Gặp những câu hát vui họ lại rộ lên tiếng cười.

Hội làng Hải Bối (Đông Anh) có tṛ hát ống vào mồng 4 Tết.

Nu na nu nống

Tṛ chơi của các em thiếu niên.

Tùy số người chơi, ít người ngồi thành hàng ngang, nhiều người ngồi quanh ṿng tṛn, duỗi dài hai chân. Tất cả cùng đọc bài đồng dao, một người ngồi giữa cầm chịch lấy tay đập vào mỗi chân ứng với một từ, đến câu cuối cùng của bài có từ “rụt” người có chân ấy phải co nhanh chân vào, nếu để đập tay vào là bị phạt, phải ra nhảy ḷ c̣ một ṿng quanh đám chơi. Người cuối cùng c̣n cả hai chân là thắng cuộc.

Bài hát như sau:
Nu na nu nống
Cái cống nằm trong
Cái ong nằm ngoài
Củ khoai chấm mật
Phật ngồi Phật khóc
Con cóc nhảy ra
Con gà ú ụ
Nhà mụ thổi xôi
Nhà tôi nấu chè
Cá bống cá mè
Tè he cống rụt!
 
Bài khác:
Nu na nu nống
Thằng cống, cái cạc
Chân vàng, chân bạc
Đá xỉa, đá xoi
Đá đầu con voi
Đá lên đá xuống
Đá ruộng bồ câu
Đá râu ông già
Đá ra đường cái
Gặp gái đi đường
Có phường trống quân
Có chân th́ rụt!
 
Bài nữa:
Chồng muống, chồng cà
Mày x̣a hoa khế
Khế ngâm, khế chua
Cột đ́nh, cột chùa
Nhà vua mới làm
Cây cam, cây quít
Cây mít, cây hồng
Cành thông, lá nhăn
Ai có chân th́ rụt!
Thả đỉa ba ba

Đứng hoặc ngồi, quây thành ṿng tṛn, số người không hạn chế. Một người làm cái ở giữa đọc đồng dao, cả tốp đọc cùng, mỗi từ ứng với một đầu người. Đến cuối bài, ai trúng từ chịu, phải rời chỗ, chạy một ṿng trở về làm cái, thay cho người làm cái trước để người ấy ngồi vào chỗ của ḿnh.

Bài hát:
Thả đỉa ba ba
Chớ bắt đàn bà
Phải tội đàn ông
Cơm trắng như bông
Gạo bồng như nước
Đổ mắm, đổ muối
Đổ chuối hạt tiêu
Đổ niêu cứt gà
Đổ phải nhà nào
Nhà ấy phải chịu
 Bài khác:
Nam mô bồ tát
Chẻ lạt đứt tay
Đi cày trâu húc
Đi xúc phải cọc
Đi học thày đánh
Đi gánh đau vai
Nằm dài nhịn đói.

Nếu đọc bài dưới, tṛ chơi thêm một nắm ngô rang hoặc ít lạc luộc, quả táo. Ai trúng từ đói th́ không được chia quà, ngồi nh́n các bạn ăn. 

Rồng rắn

Khoảng mươi em ôm lưng nhau, lớn đứng trước, bé đứng sau, kết chặt thành chuỗi rồng rắn, một người đứng ngoài làm thày thuốc.

Hai bên đối đáp nhau bằng bài đồng dao xin thuốc, đến lúc ngă giá đ̣i khúc đầu th́ thày cố lôi một em ra, rồng rắn gh́ nhau lượn luồn để tránh, “xin khúc giữa” rồi đến “xin khúc đuôi” cũng vậy. Ai bị thày lôi ra khỏi chuỗi người là thua, phải ra làm thày thuốc cho người thày vào thay chỗ. Tṛ chơi cứ thế tiếp tục.

Bài đối đáp:
Thày thuốc: - Rồng rắn đi đâu?
Rồng rắn (đồng thanh) - Rồng rắn đi lấy thuốc cho con.
Thày thuốc - Con lên mấy?
Rồng rắn - Con lên một.
Thày thuốc - Thuốc chẳng ngon.
Rồng rắn - Con lên hai.
Thày thuốc - Thuốc chẳng ngon.
Rồng rắn - Con lên ba.
Thày thuốc - Thuốc chẳng ngon.
Rồng rắn - Con lên bốn.
Tháy thuốc - Thuốc chẳng ngon.
(Đối đáp tiếp: Con lên năm, lên sáu, lên bảy, lên tám, lên chín, thày đều đáp: Thuốc chẳng ngon, cho đến)
Rồng rắn - Con lên mười.
Thày thuốc - Thuốc thày ngon vậy!
(Rồng rắn uốn lượn quanh thày)
Thày thuốc - Xin khúc đầu? (lôi)
Rồng rắn - Toàn xương với xẩu.
Thày thuốc - Xin khúc giữa?
Rồng rắn - Những máu cùng me.
Thày thuốc - Xin khúc đuôi?
Rồng rắn - Tha hồ mà đuổi...

(Thày cố kéo kỳ được em bé nhất cuối hàng)

ú tim

Tṛ chơi trốn t́m, không quy định số người. Một người x̣e tay cho các người khác đặt ngón tay trỏ vào giữa bàn tay, rồi đọc:

Chi chi chành chành
Cái đanh thổi lửa
Con ngựa chết chương
Ba vương ngũ đế
Cấp kế đi t́m
ú tim ù ập!

Dứt câu gập nhanh bàn tay lại, ai không rút kịp bị nắm lấy ngón, phải đứng úp mặt vào tường, nhắm mắt. Mọi người chạy t́m chỗ nấp, vừa chạy vừa đọc:

- Đứa nào ti hí

Chuột chí cắn mày!

Khi thấy không ai nói nữa, mới được mở mắt ra đi t́m, không t́m được người nào là thua.

Xỉa cá mè đi buôn men

Một nhóm các em ngồi quây tṛn, mỗi người duỗi một chân ra để “xỉa cá mè”, mỗi chân ứng vào một từ theo câu hát:

Xỉa cá mè
Đè cá chép
Chân nào đẹp
Th́ đi buôn men
Chân nào đen
ở nhà làm mèo, làm chó

Chân ai trúng vào từ “men” phải ra đóng làm người buôn men, ai trúng “mèo”, “chó” phải kêu “meo meo” và sủa “gâu gâu” khi người buôn men đến gần.

Trừ “người buôn men”, các em đứng lên cầm tay nhau quây thành hàng rào.
Người buôn men dạo quanh bên ngoài rao:
- Ai mua men ra mua!
Các em hỏi: - Men ǵ?
Người buôn men: - Men tằm!
Các em: - Đâm ngơ khác.
Người buôn men lại đi, lại rao: - Ai mua men đây!
Các em: - Men ǵ?
Người buôn men: - Men bạc.

Các em - Gác ngơ này! Hai em giương cao tay như mở cửa cho vào, nhưng khi người buôn men đến lại hạ tay xuống ngăn cản, chó cắn, mèo kêu, người buôn men phải ŕnh chỗ nào sơ hở chạy vọt vào là được cuộc.

Xúc xắc xúc xẻ

Đêm giao thừa, một tốp trẻ mặc quần áo đẹp, tay cầm ống bương trong dựng mấy đồng tiền kim loại vừa xóc vừa hát, vào chúc tết từng nhà, lấy tiền mừng tuổi:

- Súc sắc súc sẻ
Nhà nào c̣n đèn c̣n lửa?
Mở cửa cho anh em chúng tôi vào!
Bước lên giường cao
Thấy đôi rồng ấp.
Bước xuống giường thấp
Thấy đôi rồng chầu.
Bước ra đằng sau
Thấy nhà ngói lợp.
Trâu ông c̣n buộc
Ngựa ông c̣n cầm
Ông sống một trăm
Thêm năm tuổi lẻ.
Vợ ông sinh đẻ
Những con tốt lành
Những con như tranh
Những con như rối
Súc sắc súc sẻ!...
 
Giung giăng giung giẻ
 
Một tốp nắm tay nhau dàn hàng ngang vừa đi vừa hát, hết bài cùng ngồi cả xuống rồi lại đứng lên đi vào hát tiếp. Chơi vào đêm trăng.
 
Bài hát 1:
Giung giăng giung giẻ
Dắt trẻ đi chơi
Đến cửa nhà trời
Lạy cậu lạy mợ
Cho cháu về quê
Cho dê đi học
Cho cóc ở nhà
Cho gà bới bếp
Ngồi xệp xuống đây!
 
Bài hát 2:
Ông giẳng ông giăng
Ông giằng búi tóc
Ông khóc, ông cười
Mười ông một cỗ
Đánh nhau vỡ đầu
Đi tâu ông huyện
Đi kiện quan phủ
Một lũ ông già
Mười ba ông điếc
Có biết hay không
Th́ thà th́ thụp!
 
Bài hát 3:
Ông giẳng ông giăng
Xuống chơi với tôi
Có bầu có bạn
Có ván cơm xôi
Có nồi cơm nếp
Có nệp bánh chưng
Có lưng hũ rượu
Con khướu đánh đu
Bồ cu tát nước
Cái lược chải đầu
Con trâu cày ruộng
Cái muống thả ao
Ông sao trên trời
X́ xà x́ xụp!
 
Bài hát 4:
Ông tiển ông tiên
Ông có đồng tiền
Ông giắt mái tai
Ông cài lưng khố
Ông ra đầu phố
Ông mua miếng trầu
Ông nhai tóp tép
Ông mua con tép
Về ông ăn cơm
Ông mua mớ rơm
Về ông để thổi
Ông mua cái chổi
Về ông quét nhà
Ông mua con gà
Về cho ăn thóc
Ông mua con cóc
Về thả gầm giường
Ông mua thẻ hương
Về ông cúng cụ!
Chơi trăng
 
Ngồi quây tṛn giữa sân cùng ngắm trăng cùng hát đồng dao, tất cả vỗ tay làm nhịp.
 
Có thể mỗi người theo thứ tự đọc một câu, hoặc đồng thanh đọc. Hết bài cùng vỗ tay một tràng dài, chơi lại.
 
Mồng một lưỡi trai
Mồng hai lá lúa
Mồng ba câu liêm
Mồng bốn lưỡi liềm
Mồng năm liềm giật
Mồng sáu thật trăng
Mười rằm trăng náu
Mười sáu trăng treo
Mười bảy sảy giường chiếu
Mười tám trăng lẹm
Mười chín dụn dịn
Hai mươi giấc tốt
Hăm mốt nửa đêm
Hăm hai bằng tai
Hăm ba bằng đầu
Hăm bốn bằng râu
Hăm lăm bằng cằm
Hăm sáu đă vậy
Hăm bảy làm sao?
Hăm tám thế nào
Hăm chín thế ấy
Ba mươi không trăng.
Hát đi hát lại
 
Hai tốp các em hát đấu, bên nào t́m được nhiều bài hát láy lại liên tục không có chấm hết là thắng cuộc. Giao ước với nhau hát điệp 3 hay 5 lần một bài, rồi đến lượt tốp khác. Mỗi bài là một điểm.
Dưới đây là một số bài:
 
Bài 1
Con kiến mà leo cành đa
Leo phải cành cộc leo ra leo vào
Con kiến mà leo cành đào
Leo phải cành cộc leo vào leo ra...
(Hát lại) Con kiến mà leo cành đa...
 
Bài 2
Con vỏi con voi
Cái ṿi đi trước
Hai chân trước đi trước
Hai chân sau đi sau
C̣n cái đuôi đi sau rốt
Tôi ngồi tôi kể nốt
Cái chuyện con voi.
(Hát lại) Con vỏi con voi...
 
Bài ba
Con chim chích cḥe
Nó đậu cành chanh
Tôi ném mảnh sành
Nó quay lông lốc
Tôi làm một chốc
Được mâm cỗ đầy
Ông thày ăn một
Bà cốt ăn hai
C̣n cái thủ, cái tai
Tôi đem biếu chúa
Chúa hỏi chim ǵ?
Thịt chim chích cḥe
(Hát tiếp) Nó đậu cành chanh...
 
Bài 4
Con công hay múa
Nó múa làm sao
Nó rụt cổ vào
Nó x̣e cánh ra
Nó đỗ cành đa
Nó kêu ríu rít
Nó đỗ cành mít
Nó kêu vịt chè
Nó đỗ cành tre
Nó kêu bè muống
Nó đỗ dưới ruộng
Nó kêu tầm vông
(Hát lại) Con công hay múa...
 
Bài 5
Lúa ngô là cô đậu nành
Đậu nành là anh dưa chuột
Dưa chuột là ruột dưa gang
Dưa gang là nàng dưa hấu
Dưa hấu là cậu lúa ngô.
(Hát lại) Lúa ngô là cô đậu nành...
 
Bài 6
Xuy xoa xuy xuưt
Bán quít chợ Đông
Bán hồng chợ Tây
Bán mây chợ huyện
Bán quyến chợ Đài
Ai vào th́ mua.
(Hát tiếp) Xuy xoa xuy xuưt...
 
Bài 7
Người đẹp như tiên
Tắm nước đồng Triền
Cũng xấu như ma
Người xấu như ma
Tắm nước ao Quà
Lại đẹp như tiên.
(Hát lại) Người đẹp như tiên...
 
Bài 8
Gió đập cành đa
Gió đánh cành đa
Thày ngỡ là ma
Thày vùng thày chạy
Ba thằng ba gậy
Đi đón thày về
Rượu uống t́ t́
Thày say hoa mắt.
(Hát lại) Gió đập cành đa...
 
Bài 9
Chè la, chè lít
Bà cho ăn quít
Bà đánh đau tay
Chắp tay lạy bà.
(Hát lại) Chè la, chè lít...
Hát mày hát tao
 
Một tốp cùng hát đồng dao. Đoạn đầu tất cả cùng hát chung, đến đoạn “mày, tao” chia làm hai nửa hát mày, nửa hát tao theo cách đối đáp.
 
Cái cáo mặc áo em tao
Làm tổ cây cà
Làm nhà cây chanh
Đọc canh bờ giếng
Mỏi miệng thổi kèn
ới cô trồng sen
Cho anh hái lá
ới cô trồng bưởi
Cho chàng hái hoa
Một cụm cà là ba cụm lư
Con nhà ông lư mặc áo tía tô
Con nhà thằng ngô mặc áo lang khách
Hai con chim khách đánh nhau trên cây
Hai cái bánh dày đánh nhau mâm cỗ
Hai hạt đỗ đánh đổ nồi rang
Hai con kiến càng đánh nhau lọ mật
Hai ḥn đất đánh vật bờ ao
 
A   B
Mày tát chuôm tao     
Mày đầy rổ cá                       
Mày đi chợ Hôm       
Mày bán cửa đền     
Mày làm mắm chua  
Mày con ông chính   
Mày là cái ả              
Mày đội bồ đài                     
Mày cầm cái kéo      
Mày làm sao             
Mày đi buôn cậy       
Mày đi lấy chồng      
Mày lên kẻ chợ                     

 

 
Tao tát chuôm mày          
Tao đầy rổ tôm
Tao đi chợ Cầu Dền
Tao bán cửa vua
Tao làm mắm thính
Tao con ông xă
Tao là cái hai
Tao đội nón méo
Tao cầm con dao
Tao làm vậy
Tao đi buôn hồng
Tao đi lấy vợ
Tao về nhà quê

 

 Tṛ Chơi Dân Gian Hà Nội 2

 

 

Sưu Tầm Tài Liệu và Web Design

  Hà Phương Hoài

Kỹ Thuật Truy Tầm

Hoàng Vân

Sưu tầm Nhạc Dân Ca

Julia Nguyễn
Xin vui ḷng liên lạc với  haphuonghoai@gmail.com về tất cả những ǵ liên quan đến trang web nầy
Copyright © 2003 Trang Ca Dao và Tục Ngữ
Last modified: 03/24/16